زمینه پیدایش

مردی از دهکده گراش (نزدیک شهرستان لار) به شهر آمده بود. در بازار از دکه باروت سازی گذشت که شوره می‌پخت. هر دم آتش زیر دیگ را تیز می‌کرد و چون دیگ به کف می‌نشست با جارویی که در دست داشت بر کف‌ها می‌کوفت تا فرو نشیند. یک چند در کار او نگریست و چون دید او خود با تیز کردن آتش سبب کف کردن دیگ می‌شود به نصیحت گفت: «برادر! نه آتش زیرش کن، نه جارو تو سرش بزن!»(1)

پیامها

1. انسان باید از افراط و تفریط پرهیز کند.
2. زیاده‌روی و افراط همان مقدار کار را خراب می‌کند که تفریط و کوتاهی.
3. اعتدال و میانه‌روی بهترین راه به سرانجام رسیدن کارهاست.

موارد کاربرد: 1. برای کسی که در کارهای خود تعادل ندارد و یا افراط می‌کند و یا تفریط. 2. در مذمت و نکوهش افراط و تفریط در کارها.

ضرب المثل های هم مضمون

ـ حمام گرم، زود عرق می‌آورد.
ـ رشد زیادی، مایه جوان‌مرگی است.
ـ زیان بود چو فراوان خورند شهد و شکر.
ـ کار ناید از طبایع چون نماند اعتدال.
ـ گاهی از دروازه درون نمی‌آید، گاهی از سوراخ سوزن بیرون می‌رود.
ـ گفتند پیش نیا که می‌افتی، آنقدر پس رفت که از آن طرف افتاد.
ـ نه به آن داریه و دنبک زدنت، نه به آن زینب و کلثوم شدنت.
ـ هر چه از حد بگذرد ناچار گردد ضدّ آن، یا از این لب بام می‌افتد یا از آن لب بام (2)
ـ نه به آن شوری شوری، نه به این بی‌نمکی.(3)

اشعار هم مضمون

بر‌ آن کدخدا زار باید گریست * که دخلش بود نوزده، خرج بیست «سعدی»
طرب، آزرده کند چون که ز حدّ در گذرد * آب حیوان بکشد نیز چو از سر گذرد «ایرج میرزا»(4)

ریشه های قرآنی حدیثی

امام علی(علیه السلام): «لا تَرَی الْجاهِلَ اِلاَّ مُفْرِطاً اَوْ مُفَرِّطاًَ. نادان را نبینی مگر افراط‌گر یا تفریط‌گر».(5)

لغات

یک چند: مدتی.
داریه و دنبک: آلات موسیقی.
طرب: شادی.
شوره:‌ جسمی است سفید رنگ و شکننده و قابل حل در آب که ترکیبی از پتاسیم و نیتروژن و اکسیژن است و در صنایع شیشه‌سازی و باروت‌سازی از آن استفاده می‌شود.

پی‌نوشت‌ها:

1. حسن ذوالفقاری، داستان‌های امثال، تهران، مازیار، چ 2، 1385، ص 841.
2. غلامرضا حیدری ابهری، حکمت‌نامه پارسیان، قم، نشر جمال، چ 1، 1385، ص 72.
3. جعفر شهری، قند و نمک، تهران، معین، چ 4، 1381، ص 591.
4. غلامرضا حیدری ابهری، حکمت‌نامه پارسیان، ص 72.
5. نهج‌البلاغه سید رضی، ترجمه و تحقیق: کاظم محمدی و محمد دشتی، قم، انتشارات امام علی(علیه السلام)، چ 2، 1396 هـ.ق، ص 70.

منبع مقاله :
مرکز پژوهشهای اسلامی صدا و سیما